Epiphanie : (woord uit het Grieks Openbaring wat "uiterlijk" betekent). Driekoningen is een christelijk feest dat de Messias viert die is gekomen en in de wereld is geïncarneerd en dat het bezoek en de eer van de wijzen ontvangt. Het vindt plaats op 6 januari. Sinds 1971 kan Driekoningen in landen waar Driekoningen geen officiële feestdag zijn, gevierd worden op de tweede zondag na Kerstmis, d.w.z. de eerste zondag na 1 januari. In Frankrijk is dit sinds 1802 het geval, een regel die werd ingesteld bij een decreet van kardinaal Caprara, legaat van paus Pius VII.
De feestdag wordt ook wel "Theofanie" genoemd, wat ook de "manifestatie van God" betekent.
Bij deze gelegenheid worden verschillende gebruiken in acht genomen. In Frankrijk is sinds de Middeleeuwen een " galette des rois », cake met een boon, wordt die dag gedeeld; wie de boon in zijn plakje cake vindt, krijgt de bijnaam "koning".
Etymologie: Het vrouwelijke zelfstandig naamwoord Epiphany (uitgesproken als [epifani) is een leening, via het christelijke Latijnse Epiphania, van het Griekse Ἐπιφάνεια (Epipháneia), wat "manifestatie" of "verschijning" betekent van het werkwoord φαίνω (phaínō), "manifesteren, verschijnen, duidelijk zijn". Het is het substantief onzijdig van het adjectief epiphanios, van epiphanês "illuster, oogverblindend", van épi- "on" en phainein "to shine".
Het gebruik van de term dateert van vóór het christendom. De "Epiphanes" zijn, in de Griekse cultuur, de twaalf goden van Olympus die aan de mensen verschenen, te beginnen met Zeus, de god van de hemelse gerechtigheid.
Driekoningen in de populaire traditie:
Koningen tekenen: Volgens de overlevering is de Driekoningen een kans om "koningen te tekenen": een beeldje is verborgen in een gebakje en de persoon die deze boon verkrijgt, wordt de koning van de dag.
Deze praktijk zou zijn oorsprong vinden in de Saturnalia van het oude Rome. Tijdens deze heidense feesten die begin januari werden gevierd, waren de rollen omgedraaid tussen de meesters en de slaven die de "koningen voor een dag" werden.
Pas rond 1875 vervingen porseleinen beeldjes fèves. De Romeinen praktiseren al het gebruik van een boon verborgen in een cake om de koning aan te duiden. Bij de Romeinen bestond ook de traditie volgens welke het jongste kind van het gezin onder de tafel glijdt en het aandeel aan elke gast aanwijst.
In Frankrijk: sinds de XNUMXe eeuw eten mensen galette des rois ter gelegenheid van dit feest. De traditie schrijft voor dat de galette in zoveel delen moet worden verdeeld als er gasten zijn, plus één. De laatste, "deel van de goede God", "deel van de Maagd" of "deel van de armen" genoemd, is bedoeld voor de eerste arme die naar het huis zou komen.
Huidig gebruik: de traditionele boon wordt begeleid of vervangen door een klein onderwerp verborgen in het deeg van de galette des Rois. Degene die de boon in zijn aandeel heeft, wordt symbolisch tot koning of koningin gekroond (steeds vaker, tussen vrienden en/of vooral in de professionele context: de koning moet de volgende cake aanbieden; en als er een onderwerp is, moet degene die het heeft, de drankje (mousserend, muscat of champagne, afhankelijk van de beurs…).
Als er kinderen zijn, moet een van hen - meestal de jongste - onder de tafel gaan staan en terwijl de persoon die de dienst verricht een stuk kiest, wijst het kind de ontvanger van dit deel aan.
Andere varianten: Sommige families regelen dat de boon of het beeldje naar een van de jongste kinderen gaat. Hij wordt tot koning of koningin gekroond en kiest vervolgens zijn koning of koningin (vaak zijn moeder of vader).
Vaak worden de "Koningen" meerdere keren getrokken tijdens de periode.
In het Zuiden (Oost en West) van Frankrijk bereidt men traditioneel geen galette (in de letterlijke zin) maar een brioche in de vorm van een kroon (in het Occitaans "còca" genoemd) en die is bedekt met parelsuiker. Naast de sucre, kan gevuld en/of afgedekt worden met gekonfijt fruit. In sommige steden in de Languedoc (voornamelijk Montpellier) zijn deze broodjes worden "koninkrijken" genoemd.
In het zuidoosten heeft een santon (meestal santon-chip) de neiging om de fève te vervangen.
Deze "kroon der koningen" is nog steeds erg aanwezig in het zuidwesten, ook al concurreert het met de galette, soms goedkoper (de gekonfijt fruit duur zou zijn), maar vooral gemakkelijker te vervaardigen en te conserveren (zelfs hanteren!) en zou in het zuidoosten afnemen.
In Parijs bieden ambachtelijke bakkers en banketbakkers elk jaar de galette de l'Élysée aan. Deze cake bevat geen bonen zodat de president van de republiek niet gekroond kan worden. Deze traditie gaat terug tot 1975, toen Valéry Giscard d'Estaing een gigantische cake met een diameter van een meter kreeg aangeboden.
In Moezel-Est gingen jongens verkleed als drie wijzen van huis tot huis zingend, terwijl ze een ster op een stok ronddraaiden: "Es kummen drey Weissen vom Morgenland" (drie wijzen zijn uit het Oosten gekomen). Ze kregen toen traktaties of munten.
Vervolg op deze traditie: in 2014 bleek uit een onderzoek in Frankrijk dat 97% van de Fransen nog steeds Driekoningen viert; een andere opiniepeiling geeft slechts 85%20. Ze eten voor:
– 70% een pannenkoek frangipane ;
– 11% één Koningstaart, voornamelijk in het Zuiden;
– 8% een galette des Rois à la appel.
– 9% consumeert meer dan vijf. 68% bedriegt om de boon aan de jongste te geven.
Galette des Rois en secularisme: Terwijl in 2014 de aanwezigheid van crèches op openbare plaatsen in Frankrijk voor veel controverse zorgde, leidt de galette zelden tot identiteitsspanningen. Echter, bijvoorbeeld tijdens de voorbereiding van de galettenceremonies in 2013 in Brest, besloot het gemeentehuis om alle kronen in te trekken. De diensten leggen uit dat "Dit jaar op de kroon het woord "Epiphany" was gegraveerd. In onze ogen was het om de religieuzen terug naar school te brengen, wat bij wet verboden is”.
Soortgelijke gebruiken in andere landen:
Driekoningen in het Verenigd Koninkrijk, Isaac Cruikshank, 1794.
In Spanje, Portugal (Bolo Rei) en Latijns-Amerikaanse landen: de Día de los Reyes Magos is daar vaak een feestdag en kinderen krijgen hun cadeau daar in plaats van op Kerstmis.
In België en Nederland: we eten ook een galette à la amandelspijs. De jongste verstopt zich onder de tafel om de aandelen aan te wijzen en de koning van de dag kiest zijn koningin. Overdag zwerven de kinderen door de straten terwijl ze het lied van de ster zingen en gaan ze van deur tot deur om te ontvangen mandarijnen en snoep. Deze gewoonte dreigt in België te verdwijnen. Op het Vlaamse platteland gebeurt dit nog steeds. Terloops moet worden opgemerkt dat het in Wallonië in deze tijd is dat de voorbereidingen voor het carnaval beginnen.
In het zuiden van de Verenigde Staten bestaat de traditie van het tekenen van koningen onder de naam king cake. Deze worden gegeten gedurende de periode van Driekoningen tot carnaval van mardi gras, 6 januari.
In Griekenland en Cyprus is er geen "koningen" galette als zodanig. De Vassilopita is tegenwoordig een pannenkoek ter ere van de heilige Basilius van Caesarea. Deze pannenkoek wordt op oudejaarsavond bereid en pas op 1 januari, de sterfdag van de heilige, wordt hij aangesneden. Traditioneel wordt daar een gouden munt geplaatst, die een voorziening nabootst die de heilige had aangenomen om het losgeld dat niet werd gebruikt om het beleg van Caesarea te stoppen, gelijkmatig te verdelen. De oorsprong van de Byzantijnse traditie gaat echter zeker terug naar de Kronia van het oude Griekenland en de Saturnalia van Rome, zoals aangetoond door de antropoloog Margarett Hasluck.